Ahmet Taşağıl - Bozkır'ın İmparatorluğu Kitabına Göre Chih-Chi Ve Ho-Han-Ye Devri
M.Ö. 1. Asır ortalarında Hun Devleti’nde sarsılmalar söz konusuydu. M.Ö. 48 yılında Güney Hunlarının Şanyüsü (lider) “Pi” kendine bağlı olan sekiz boy reisi tarafından seçilmişti. M.Ö. 114-60 yılları arasında Hunlarda 7 Şanyü başa geçti ve her birinin dönemi kısa sürdü. M.Ö. 57’de taht için mücadele eden 5 ayrı grup vardı. Bu sırada Ho-Han-Ye, tahta en büyük oğulun geçmesi kuralını koydu. Bu kural M.S. 200’e kadar devam etti.
M.Ö. 60’tan sonra Hsü-Lü-Chüan-Chü ölmüştür. Onun eşinin yardımıyla Sağ Bilge Beği Tu-Chi-Tang, Şanyü oldu. Kraliçe, kocası ölmeden önce Tu-Chi-Tang’a âşıktı. 7 Şanyü devrinden sonraki Şanyü Tu-Chi-Tang, Ho-Hen-Ye’ye yenildi ve intihar etti. M.Ö. 54’te sadece Hu-Han-Ye ve kardeşi Chih-Chi kaldı. M.Ö. 54’te Ho-Han-Ye, Çin’in himayesi altına girme teklifinde bulundu. Chih-Chi ve hanedanlığın bunu reddetmesi üzerine Ho-Han-Ye ve Chih-Chi savaştı. Bu savaşı Chih-Chi kazandı ve kardeşi başkenti terk etti ve güneye doğru ilerleyip Çin’e bağlanmayı kabul etti. Bundan sonra Çin’e bağlı bir idari sistemi sürdürecekti.
Bağlanma şartları şunlardır:
1. Ho-Han-Ye, Çin hanedanına bağlılığını bildirecek.
2. Ho-Han-Ye, oğullarından birini Çin sarayına rehine olarak yollayacak.
3. Çin, Hunlara hediye verecek, karşılığında Hunlar vergi ödeyecek.
4. Çin Hanedanı, Hu-Han-Ye’ye askeri koruma desteği verecek.
5. Çin Hanedanı, Hunlara ipek ve yiyecek maddeleri verecek.
Hunların bir kısmının Çin’e bağlandığını gören batı bölgelerinin devletçikleri de Han Hanedanına (Çin’e) yaklaştılar. Onlar da bağlılıklarını Çin Hanedanı’na bildirdiler. Ho-Han-Ye’nin Çin’den aldığı askeri ve ekonomik yardımla güçlendiğini gören rakibi ve Kuzey Moğolistan’ın (Çu-Talas Havzası) hâkimi Chih-Chi, bu bölgede mücadele etmenin imkânsızlığını anladı ve batıya İli Irmağı vadisinde oturan Wu-Sun’ların yakınına göç etti. M.Ö. 44-43’te Ho-Hen-Ye idaresindeki Hunlar, Han ile antlaşma imzaladılar. Bu antlaşma M.S. 9. Yüzyıla kadar devam etti. Chih-Chi Şanyü’nün kurduğu Batı Hun Devleti fazla ömürlü olamadı. Chih-Chi, Talas Irmağı boylarında kurduğu şehirde kalabalık Çin ordularının muhasarasına maruz kaldı. Meydan savaşına alışkın olan Hun ordusu, kale savunmasında başarı olamayarak, Çinliler tarafından M.Ö. 35 yılında imha edildi ve böylece batıdaki Hun devleti yıkılmış oldu. Batı Hunlarının yıkılışı, M.Ö. 44-43’teki Ho-Hen-Ye – Çin Arasındaki antlaşmanın sonucudur.
Rakibi ortadan kalkınca rahatlayan Ho-Hen-Ye, M.Ö. 33’te Han Hanedanını 2. Kez ziyaret etti. Bu ziyaretten önce bir Çinli prensesle evlenmek istemiş; ancak Han Devleti nezdinde seviyesi düşük gösterilmek için Wang Chiang adında saray nedimesi gönderilmiştir. Bu kız Çin tarihinin en ünlü güzel kızlarından biridir.
